Παρά τον υποκριτικό αποτροπιασμό μας για τις καθημερινές ανθρωποκτονίες, σφαγές και γενοκτονίες που «κοσμούν» την ανθρώπινη ιστορία, διστάζουμε να αναγνωρίσουμε, πόσω μάλλον να κατανοήσουμε, το γιατί η λεγόμενη «τυφλή» βία και ο παραλυτικός φόβος που αυτή συνεπάγεται αποτελούν τα σταθερά και δυσεξάλειπτα συστατικά της κοινωνικής μας ζωής. Μήπως αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει επιτέλους να αποδεχτούμε ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως «επιθετικό» ή «φοβικό» ον;
Πράγματι, δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι τόσο ο διάχυτος φόβος για την άλογη και παραληρηματική βία της σύγχρονης κοινωνικής ζωής όσο και η μαζική ανασφάλεια εξ αιτίας του λυσσαλέου και απάνθρωπου νεοφιλελεύθερου ανταγωνισμού αποτελούν «έμφυτες» διαχρονικές αντιδράσεις, και άρα μη ιστορικά φαινόμενα.
Ψυχολογικές αντιδράσεις που, σε τελευταία ανάλυση, πηγάζουν από τη φύση μας: από κάποια ασαφή «ένστικτα» επιθετικότητας ή φοβίας, τα οποία είτε εντοπίζονται στον εγκέφαλό μας είτε, εναλλακτικά, βρίσκονται «εγγεγραμμένα» στα γονίδιά μας.
Θα επιχειρήσουμε να δείξουμε γιατί ο διάχυτος καθημερινός φόβος και η «τυφλή» βία (κοινωνική και ατομική) που βιώνουμε καθημερινά στις μεγαλουπόλεις δεν αποτελούν τα υποπροϊόντα της «εγωιστικής ανάγκης» των γονιδίων μας να επιβιώνουν πάση θυσία, αλλά μάλλον την ιστορική επιλογή μιας νέας μορφής άσκησης εξουσίας.
Και, όπως όλα δείχνουν, αυτή η νέα σκιώδης βιο-εξουσία δεν προσβλέπει στη μεγιστοποίηση του οικονομικού κέρδους αλλά, αντίθετα, στην ελαχιστοποίηση του πλούτου και των δυνατοτήτων της ζωής: ο «σωστός» συνδυασμός φόβου και βίας καθιστά κάθε ανθρώπινη ζωή ρευστή και ευάλωτη, με άλλα λόγια... αναλώσιμη.
Απ' τη βία του φόβου...
Το να τρώει κανείς μπροστά στην τηλεόραση παρακολουθώντας ειδήσεις, εκτός από κακόγουστο, είναι και εξαιρετικά βλαπτικό: όταν δεν νιώσει ναυτία, κινδυνεύει να χάσει κάθε όρεξη για φαγητό. Οι ζοφερές σκηνές που προβάλλονται στη μικρή οθόνη και αφορούν «άλλους» μάς δημιουργούν μια αόριστη κατάσταση απειλής για εμάς τους ίδιους. Οι εικόνες ανείπωτης βίας εισβάλλουν και εγκαθίστανται στο μυαλό μας κυριεύοντας παραλυτικά τη σκέψη μας. Η TV μάς βομβαρδίζει καθημερινά και ανελέητα με απειλητικές ειδήσεις: οικονομικές καταστροφές (πραγματικές ή επικείμενες), κλοπές, δολοφονίες, βιασμούς, βίαιες επεμβάσεις της αστυνομίας σε διαδηλώσεις, κ.ο.κ. Πρόκειται για πολύ προσεκτικά επιλεγμένες και επιμελώς διογκωμένες ειδήσεις που σκοπό έχουν, όχι να μας ενημερώσουν, αλλά, ενισχύοντας τα εγγενή μας αισθήματα φόβου και ανασφάλειας, να μας παγιδεύσουν σε μια κατάσταση μόνιμης και χωρίς διέξοδο απειλής.
Ετσι δημιουργείται σήμερα το αίσθημα συλλογικού πανικού για κάποια επικείμενη απειλή -οικονομική, πολιτική, πολεμική κ.λπ.- η οποία πρέπει πάντα να παραμένει επιμελώς απροσδιόριστη.
Η αρχή λειτουργίας αυτού του ψυχολογικού μηχανισμού είναι αρκετά απλή: όσο λιγότερα γνωρίζουμε για την απειλή που ελλοχεύει τόσο περισσότερο απειλητική τη θεωρούμε. Και αυτή η συστηματική καλλιέργεια του φόβου εξυπηρετεί, κατά κανόνα, σκοτεινές πολιτικές ή οικονομικές σκοπιμότητες.
Το ότι αυτό συμβαίνει είναι λίγο-πολύ γνωστό. Λιγότερο γνωστό είναι όμως μέσα από ποιους μηχανισμούς εσωτερικεύεται η βία του φόβου. Ενώ δηλαδή η φαινομενολογία και η κοινωνιολογία του φόβου έχουν αναλυθεί επαρκώς, οι νευροβιολογικές προϋποθέσεις αυτού του αρχέγονου συναισθήματος παραμένουν αδιαφανείς. Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες η νευροεπιστήμη απέκτησε τα μέσα (υπολογιστική ηλεκτροεγκεφαλογραφία, λειτουργική μαγνητική τομογραφία, κ.ά.) που απαιτούνται για τη διερεύνηση και τη χαρτογράφηση των εγκεφαλικών κυκλωμάτων του φόβου.
Ετσι, ανακάλυψαν ότι διαφορετικά πρωτογενή συναισθήματα (απέχθεια, φόβος, θυμός, ηδονή, κ.ά.) παράγονται από την ενεργοποίηση διαφορετικών (αλλά όχι απομονωμένων) εγκεφαλικών συστημάτων.
Πιο συγκεκριμένα, διαπίστωσαν ότι στα συναισθήματα φόβου εμπλέκεται ένα πολύπλοκο κύκλωμα από πυρήνες του μεταιχμιακού συστήματος, που περιλαμβάνει μια σειρά από υποφλοιώδεις δομές (υποθάλαμος, θάλαμος, ιππόκαμπος, αμυγδαλή).
Τόσο οι πρωτοποριακές έρευνες του J.Ε. LeDoux όσο και οι μετέπειτα έρευνες του Α. Damasio ανέδειξαν τον αποφασιστικό ρόλο της αμυγδαλής στην παραγωγή των φοβικών συναισθημάτων. Οπως διαπίστωσαν πειραματικά, ο πρωταγωνιστικός ρόλος της αμυγδαλής στην παραγωγή του φόβου οφείλεται στο ότι βρίσκεται στο σταυροδρόμι πλήθους νευρικών οδών που συνδέουν τις πιο αρχαϊκές υποφλοιώδεις δομές με τις πιο εξελιγμένες περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού.
Ετσι εξηγείται γιατί ένας άνθρωπος, όπως εξάλλου και τα περισσότερα ζώα, μπορεί να βιώνει συναισθήματα έντονου φόβου ή και πανικού όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με κάτι που τον είχε τρομάξει στο παρελθόν. Επιπλέον όμως εμείς οι άνθρωποι μπορούμε κάλλιστα να τρομοκρατηθούμε από κάτι που απλώς τυχαίνει να διαβάσουμε ή να ακούσουμε χωρίς ποτέ να το έχουμε βιώσει προσωπικά κατά το παρελθόν!
Αυτό προφανώς οφείλεται στις πολύπλοκες διασυνδέσεις της αμυγδαλής με τις ανώτερες φλοιικές περιοχές που είναι σε θέση να επεξεργάζονται πολύ πιο αφηρημένες πληροφορίες. Ισως τελικά το μεγάλο άγχος και ο πανικός που μας δημιουργούν οι βίαιες σκηνές και οι παραπλανητικές υπερβολές των ΜΜΕ να οφείλονται στην πολύπλοκη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου μας.
...στο φόβο της βίας
Στις βιολογικές επιστήμες με τον όρο «βία» ή «επιθετικότητα» περιγράφονται οι ενδογενείς βιολογικοί μηχανισμοί που προδιαθέτουν έναν οργανισμό σε βίαιη δράση απέναντι σε μέλη του ίδιου ή διαφορετικού είδους. Η επιθετική συμπεριφορά περιλαμβάνει λοιπόν συγκεκριμένες εκδηλώσεις βίας: «λεκτική» ή σωματική απειλή, θυμό, ανταγωνισμό και βίαιη επίθεση.
Μια άλλη σημαντική διάκριση σχετικά με τη βίαιη συμπεριφορά έχει να κάνει με το αν αυτή απευθύνεται σε μέλη της ίδιας ομάδας ή του ίδιου είδους (ενδοειδική) ή σε μέλη διαφορετικών ειδών (διαειδική επιθετική συμπεριφορά). Για παράδειγμα, μια γάτα συμπεριφέρεται εντελώς διαφορετικά όταν επιτίθεται σε ένα ποντίκι απ' ό,τι όταν επιτίθεται σε μια άλλη γάτα. Και αυτό ισχύει για όλα τα ζώα, ανεξάρτητα αν είναι αρπακτικά, «αιμοβόρα» σαρκοφάγα ή «ειρηνικά» φυτοφάγα.
Επομένως, η βίαιη συμπεριφορά δεν αποτελεί καθόλου ένα μοναδικό και ενιαίο φαινόμενο, αλλά περιλαμβάνει ένα πολύ ευρύ φάσμα αντιδράσεων, οι οποίες διαφοροποιούνται τόσο ως προς τα πρότυπα συμπεριφοράς που υιοθετούνται σε διαφορετικές περιστάσεις όσο και ως προς τα ενδογενή ή εξωγενή αίτια που πυροδοτούν αυτές τις εκδηλώσεις.
Εξίσου εντυπωσιακά αποτελέσματα με τη διερεύνηση του φόβου έχει προσφέρει τα τελευταία χρόνια και η έρευνα του εγκεφαλικού υποστρώματος και των νευροβιολογικών μηχανισμών που εμπλέκονται στην πυροδότηση της ανθρώπινης επιθετικής συμπεριφοράς. Οι νευροεπιστήμονες κατάφεραν να χαρτογραφήσουν κάποιες παλαιοεγκεφαλικές δομές (δηλαδή κάποιες εξελικτικά αρχαιότερες δομές του εγκεφάλου), που δραστηριοποιούνται πάντα όποτε εκδηλώνουμε κάποια επιθετική ή βίαιη συμπεριφορά.
Από καιρό είναι γνωστό στους ειδικούς ότι το μεταιχμιακό σύστημα και ειδικότερα δύο δομές του, ο υποθάλαμος και η αμυγδαλή, παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη δημιουργία αισθημάτων όπως ο φόβος και η επιθετικότητα. Οταν εξαιτίας ενός τραύματος ή κάποιας ανωμαλίας διακόπτεται ή βραχυκυκλώνεται η επικοινωνία μεταξύ αυτών των δύο εγκεφαλικών δομών, το άτομο είναι ανίκανο να ελέγξει συνειδητά και να περιορίσει με τη βούλησή του τις εξαιρετικά βίαιες αντιδράσεις του. Μια επιστημονική παρατήρηση που ίσως εξηγεί την απίστευτη ωμότητα καθώς και την παντελή έλλειψη φόβου ή τύψεων που συχνά επιδεικνύουν ορισμένοι δολοφόνοι (όχι όμως όλοι).
Επίσης, θεωρείται επαρκώς επιβεβαιωμένο ότι σε ορισμένες ενστικτώδεις αντιδράσεις επίθεσης ή φυγής, αποφασιστικό ρόλο παίζουν οι υποφλοιώδεις δομές του εγκεφάλου: ο δικτυωτός σχηματισμός, το μεταιχμιακό σύστημα, ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή, ο θάλαμος και ο υποθάλαμος. Αυτές οι εγκεφαλικές δομές που ενεργοποιούνται αμέσως με την εμφάνιση κάποιας πραγματικής ή φανταστικής απειλής είναι υπεύθυνες για την ταχύτατη (και άρα μη συνειδητή) ενεργοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος ως απάντηση σε κάποιες απειλητικές καταστάσεις.
Ωστόσο, ενώ αρχικά οι ερευνητές πίστεψαν ότι σε αυτές τις πιο αρχαϊκές εγκεφαλικές δομές εντοπίζονται τα «κέντρα» της επιθετικότητας, σήμερα θεωρείται βέβαιο ότι δεν υπάρχουν τέτοια αυστηρά οριοθετημένα εγκεφαλικά «κέντρα βίας». Αντίθετα, στην εκδήλωση κάθε βίαιης ή αντικοινωνικής συμπεριφοράς εμπλέκονται ευρύτατα νευρωνικά κυκλώματα. Ετσι, τόσο ανατομικά όσο και λειτουργικά, τα κυκλώματα του φόβου και της βίας αλληλεπιδρούν μεταξύ τους προκειμένου να καθορίσουν τις απαντήσεις του οργανισμού μας στις πιέσεις ή τις αλλαγές του περιβάλλοντος.
Πάντως, καλό θα ήταν να έχουμε πάντα κατά νου πως κάθε προσπάθεια για μια αποκλειστικά βιολογική εξήγηση της ανθρώπινης βίας και του φόβου ενέχει τον κίνδυνο να λειτουργήσει νομιμοποιητικά, εκλογικεύοντας και δικαιολογώντας «επιστημονικά» τις πιο απάνθρωπες και αντικοινωνικές πράξεις βίας.
enet.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου