Προϊστορικά ταξίδια: Μύθοι και πραγματικότητα

Ποιες ήταν οι σχέσεις των κατοίκων της Ανατολικής Μεσογείου με την Ιβηρική Χερσόνησο την Εποχή του Χαλκού;

Έχουν βάση οι μύθοι που αναφέρονται στις θαλάσσιες περιπλανήσεις ηρώων μετά τον Τρωικό Πόλεμο, όπως ο νόστος του Τεύκρου, στον οποίον αποδίδεται η ίδρυση της ισπανικής πόλης Καρθαγένης, ενώ σύμφωνα με τον θρύλο οι άνδρες του έφτασαν μέχρι τις ακτές του Ατλαντικού;

Σύμφωνα με τον δρα Ευάγγελο Νικολόπουλο, αρχαιολόγο της Β΄ΕΠΚΑ, που ερεύνησε τις σχέσεις των δύο περιοχών πριν από τον φοινικικό αποικισμό, την περίοδο από τα τέλη της 2ης έως τις αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ, η απάντηση είναι θετική, αλλά χωρίς απλουστεύσεις.

Αυτό φάνηκε και στην πολύ ενδιαφέρουσα διάλεξη που έδωσε για το θέμα στο αμφιθέατρο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ), στο πλαίσιο των εκδηλώσεων των Φίλων του ΕΑΜ, ομιλία που δεν επικεντρωνόταν μόνο σε ποικίλα αρχαιολογικά δεδομένα, αλλά και σε ασυνήθιστες προϊστορικές διαδρομές.

Μακριά από το «Κέντρο», δηλαδή το Αιγαίο και την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, αλλά και από την «Περιφέρεια», που όριζαν η Σικελία και η Σαρδηνία, υπήρχε το «Περιθώριο».

Έτσι τουλάχιστον χώριζε τον γνωστό κόσμο της 2ης χιλιετίας πΧ ο Άγγλος Άντριου Σέρατ (1946-2006), ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολόγους της γενιάς του.

«Ο διαχωρισμός αυτός, που στηρίζεται στη βάση ότι την Εποχή του Χαλκού και μέχρι τα τέλη της 2ης χιλιετίας πΧ οι θαλασσοπόροι της Ανατολικής Μεσογείου δεν είχαν φτάσει πέρα από τη Σαρδηνία, μπορεί να μετατοπιστεί δυτικότερα» πρότεινε ο κ. Νικολόπουλος, παραθέτοντας πληθώρα στοιχείων από έρευνες των τελευταίων ετών. Δεν γίνεται πλέον λόγος για μύθους, αλλά για πραγματικότητα.

Τριάντα όστρακα ημισφαιρικών κυπέλλων από ερυθρή μονόχρωμη κεραμική της χαλκολιθικής φάσης (μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ.), που βρέθηκαν στον οικισμό Λες Μορέρες της επαρχίας Αλικάντε, στα νοτιοανατολικά παράλια της Ισπανίας, δεν έχουν κατασκευαστεί από πηλό της Ιβηρικής Χερσονήσου.

«Με πλησιέστερα παράλληλα δύο τύπους κυπέλλων από τη Μικρά Ασία και τη Σάμο, πρόκειται για τη μόνη αξιόπιστη περίπτωση πιθανής εισαγωγής από την Ανατολική Μεσόγειο κατά την 3η χιλιετία πΧ» ανέφερε ο ομιλητής, ξεκινώντας την «περιπλάνηση» από τα πιο πρώιμα χρόνια.

Σ’ αυτή την περίοδο ανήκουν και οι βραχογραφίες πλοίων από τη Μινόρκα, που παραπέμπουν σε πλοία της προ-δυναστικής Αιγύπτου της 4ης χιλιετίας, τα οποία εικονίζονται σε βραχογραφίες στην έρημο της Νουβίας.

Ή το graffito πλοίου, που βρέθηκε στα τοιχώματα του Ντολμέν ντε λας Αντέλας στη βόρεια Πορτογαλία και μοιάζει πολύ με εκείνα που έχουν χαραχθεί σε δύο πλακίδια, το ένα από την Άβυδο της Αιγύπτου (2960 πΧ) και το άλλο από τα Μάλια της Κρήτης (μεταξύ 1400 και 1350 πΧ).

Τα στοιχεία πληθαίνουν προς το β’ μισό της 2ης χιλιετίας πΧ και λίγο αργότερα, εποχή με τα περισσότερα και σημαντικότερα στοιχεία ανατολικής προέλευσης. Τέτοιο είναι το παράδειγμα των δύο μυκηναϊκών οστράκων (πιθανότατα από σκύφο και αμφοροειδή κρατήρα), που βρέθηκαν στις όχθες του Γκουανταλκιβίρ, στην ενδοχώρα της Ανδαλουσίας και τα οποία χρονολογούνται μεταξύ 1375 και 1300 πΧ.

Η εργαστηριακή τους ανάλυση υπέδειξε ως τόπο παραγωγής τους το Μπερμπάτι Αργολίδας, έναν χώρο με πολλά εργαστήρια κεραμικής και παράδοση στη μαζική παραγωγή ειδικά τέτοιων αγγείων. Τα αγγεία αυτά δεν προορίζονταν τόσο για εγχώρια διακίνηση, αλλά εξάγονταν σε μεγάλες ποσότητες, κυρίως στην Κύπρο και δευτερευόντως στην Παλαιστίνη και στην κεντρική Μεσόγειο.

• Από την Ιρλανδία μέχρι την Κύπρο

Η κεραμική δεν μονοπωλεί το ενδιαφέρον της έρευνας, καθώς μια σειρά από μεταλλικά αντικείμενα συνδέουν τις ιβηρικές ακτές με την ανατολική Μεσόγειο.

Όπως οι χάλκινες πόρπες πρώιμου τύπου που βρέθηκαν σε τάφους, αποθέτες και οικισμούς της Χερσονήσου και οι οποίες θεωρούνται εξωτικά στοιχεία για τους ιβηρικούς πληθυσμούς, καθώς δεν συνδέονται με κανενός τύπου τοπική παράδοση.

Οι περισσότερες από αυτές έχουν τις αντίστοιχές τους στην Κύπρο, περιοχή που σχετίζεται με πολλά ακόμα ευρήματα από την Ιβηρική Χερσόνησο, όπως τελετουργικά σκεύη, υποστάτες, φιάλες, αλλά και απεικονίσεις ασπίδων.

Οι τελευταίες μάλιστα, με τη χαρακτηριστική εγκοπή σε σχήμα V, παραπέμπουν σε ομοιώματα ή αφιερώματα ασπίδων που έχουν βρεθεί στους Δελφούς, την Κρήτη και τη Σάμο αλλά και σε ασπίδες από τη μακρινή Ιρλανδία, οι μόνες πραγματικές τέτοιου τύπου από την Εποχή του Χαλκού που σώζονται.

Σύμφωνα με τον ομιλητή, φαίνεται ότι η Ιρλανδία ήταν η κοιτίδα αυτής της ασπίδας και ότι οι ελληνικές και κυπριακές ασπίδες έχουν δυτική καταγωγή.

Ίσως μάλιστα τα ιρλανδικά δείγματα, που χρονολογούνται από ορισμένους πολύ πριν την 1η χιλιετία π. Χ., να είναι προγενέστερα και των ιβηρικών απεικονίσεων. Σ’ αυτή την περίπτωση φαίνεται ότι οι επιρροές «ταξίδεψαν» αντίστροφα, από την Ιβηρική Χερσόνησο προς την Ανατολική Μεσόγειο.

Ίσως λοιπόν τα ταξίδια των ηρώων του Τρωικού Πολέμου να μην αποτελούν όλα θρύλους ή προϊόντα της προπαγάνδας των Ρωμαίων, που ήθελαν να ενσωματώσουν χωρίς προβλήματα τους κατοίκους των νέων εδαφών στην επικράτεια της Αυτοκρατορίας.

Ο δε μύθος του Τεύκρου από τη Σαλαμίνα, του καλύτερου τοξότη των Ελλήνων στον Τρωικό Πόλεμο, με ρίζες στη νησιωτική περιφέρεια της μυκηναϊκής ηπειρωτικής Ελλάδας και διαδρομές στην Κύπρο, τις παλαιστινιακές ακτές και τα νοτιοανατολικά παράλια της Ιβηρικής Χερσονήσου, δεν φαίνεται τυχαίος.

Οι περιπλανήσεις του συμπίπτουν με την πορεία της πρώτης εισηγμένης τροχήλατης -και δη της μυκηναϊκής- κεραμικής προς την Ιβηρική Χερσόνησο, αλλά και με τις πλουσιότερες περιοχές της Χερσονήσου σε κασσίτερο, χαλκό, μόλυβδο και άργυρο, όπως η Μούρθια, η νοτιοδυτική Ανδαλουσία και η Γαλικία.

«Κάποιοι, λοιπόν, ταξίδευαν στην ανοιχτή θάλασσα της δυτικής Μεσογείου, πέρα από τη Σαρδηνία, ίσως και στον αγριεμένο Ατλαντικό, τουλάχιστον 500 χρόνια πριν ιδρυθούν οι πρώτες φοινικικές αποικίες;

Τώρα έχουμε τα στοιχεία για να υποστηρίξουμε ότι ανταλλαγές γίνονταν μεταξύ Ανατολής και Δύσης από τόσο νωρίς, όταν πλοία από την ανατολική Μεσόγειο προσέγγιζαν τις ιβηρικές ακτές, όχι τυχαία, αλλά με συγκεκριμένους σκοπούς.

Δεν είμαστε βέβαιοι από πού ήταν οι καπεταναίοι και από πού το πλήρωμα. Ξέρουμε όμως ότι οι έμποροι και οι πρωτοπόροι στη μεταλλουργία Κύπριοι είναι αυτοί που κυρίως άφησαν τα υλικά ίχνη τους στα χώματα της Ιβηρικής Χερσονήσου».

Με την εικόνα αυτή ολοκληρώθηκε το νοερό ταξίδι στη Μεσόγειο, που αποτέλεσε γέφυρα πολιτισμών ακόμα και σε εποχές τόσο μακρινές όπως η δεύτερη – ίσως και η τρίτη- χιλιετία πΧ.

ΑΠΕ-ΜΠΕ